ماهيت اعتياد
متاسفانه باورهاي غلط و اشتباه در مورد پديده اعتياد به اندازهاي شايع و فراوان است كه اكثر مردم حتي افراد تحصيل كرده نيز با معنا و مفهوم پديده اعتياد ناآشنا ميباشند. اعتياد تنها عادت نيست و بسيار پيچيده تر از يك عادت معمولي است. اعتياد ويژگيهاي خاصي دارد كه در هيچ يك از عادت ها ديده نميشود. اعتياد يك كلمه عاميانه براي يك پديده بسيار پيچيده است كه علم ابعاد مختلف آن را مشخص كرده است.
اعتياد داراي علت هاي مختلف زيستي، رواني، اجتماعي، فرهنگي و سياسي است. اين بيماري فراتر از يك عادت مانند ناخن جويدن يا چاي نوشيدن است.ماهيت اين بيماري به گونه اي است كه فرد نميتواند ميزان و يا مقدار ماده مصرفي را كنترل كند. به دليل اساس و زير بناي زيستي و بدني اعتياد و همچنين ساختارهاي خاص مغزي كه درگير اعتيادهستند در بعضي موارد حتي يك بار مصرف يك ماده ميتواند باعث وابستگي و اعتياد فرد شود. مواردي كه مورد مصرف و سوء مصرف قرار ميگيرند فراتر از مواد مخدرند و شامل مواد مواد بسيار متفاوت ديگري هم ميشوند. اين مواد براساس نوع اثر اوليه اي كه بر مغز ميگذارند به انواع: مخدر، محرك، مسكن، توهم زا و نيروزا دسته بندي ميشوند و براساس منشاء اوليه توليد آنها به انواع طبيعي، صنعتي يا شيميايي تقسيم ميگردند اما توجه به اين نكته كه منشاء اوليه توليد اين مواد به معناي بي ضرر بودن استفاده از آنها نيست؛ بسيار مهم است. هيچ يك از اين مواد باعث رشد قواي فكري، خلاقيت و عرفان نميشود. بلكه مشكلي بر مشكلات قبلي فرد اضافه ميكنند. مصرف مواد در همه گروه هاي تحصيلي، اجتماعي و اقتصادي ديده ميشود. ولي هميشه پوشيده و مخفيانه باقي ميماند. فقط در مواردي كه مصرف فرد به حد بالايي برسد يا بيمار، منابع حمايتي و اقتصادي خود را از دست دهد و قادر به كار و فعاليت نباشد و به صورت معتادان بي خانمان در آيد است كه، ديگران از روي رفتار و حالات فرد به اعتياد او پي ميبرند و اين تصور پيش ميآيد كه معتادان افرادي بيسواد يا فقير هستند.
در حال حاضر اعتياد در همه گروههاي مختلف انسانها و در همه فرهنگ ها و جوامع ديده ميشود و ربطي به تحصيلات، موقعيت اجتماعي و اقتصادي ندارد. اعتياد مانند هر پديده ديگري علت اعتياد تنها فقر و بيسوادي نيست كه گروه خاصي مبتلا شوند و گروهي ديگر مبتلا نشوند.
همه معتادان افراد بي ايمان نيستند. درست است كه اعتقادات مذهبي، معنوي و ايمان ميتواند مانع بروز و ابتلا به بسياري از آسيبهاي رواني- اجتماعي شود ولي بدان معني نيست كه هر كسي كه مبتلا به اعتياد شد لزوماً بيايمان و لامذهب است. بسياري از معتادان با استفاده از اعتقادات خود توانسته اند ترك كنند و دوباره به جامعه برگردند.
علل و عوامل اعتياد در جوانان:
اعتياد بيماري پيچده اي است كه داراي علل و عوامل متعددي است. برخلاف تصور بسياري از مردم كه معمولا دليل اعتياد را به يك عامل نسبت ميدهند، اعتياد به عوامل مختلفي مرتبط است از جمله: عوامل زيستي، رواني، اجتماعي، فرهنگي، سياسي و خانوادگي و شخصي. افراد مواد را به دلايل متفاوتي مصرف ميكنند، حتي دليل مصرف ميتواند از مادهاي به ماده ديگر تفاوت داشته باشد. فردي ممكن است مصرف مادهاي را به دليلي خاص شروع كند(مثل كنجكاوي، لذت، فشار اجتماعي يا دلايل پزشكي) ولي به دلايل ديگر مصرف آن را ادامه دهد. برخي علل مصرف مواد در جوانان عبارتند از:
1- تقويت مثبت:
بسياري از موارد در اولين دفعات مصرف آثار رواني و جسمي مطلوب اما كوتاه مدتي را ايجاد ميكنند در ننتيجه فردي ممكن است مادهاي را به اين دليل مصرف كند كه آثار لذت بخشي در او ايجاد ميكند از جمله: احساس اوج، آرامش، بي قيدي، كاهش درد و عواطف نامطلوب، خوب خوابيدن يا بيدار ماندن و افزايش كارايي در ورزشكاران.
2- كنجكاوي:
از آنجا كه كنجكاوي يكي از ويژكيهاي طبيعي جوانان است، تعجب آور نيست كه برخي از جوانان،كه اقوام يا دوستاني داشته باشند كه مصرف كننده مواد هستند به توصيه آنها يا از روي كنجكاوي خود، تلاش نمايند تا مواد را تجربه نمايند.
3- مهماني و پارتي(شب نشيني):
در بين برخي جوانان، موادي مانند مشروبات الكلي و يا مصرف قرصهاي اكس در مهمانيها و پارتيها به صورت نوعي هنجار نانوشته در آمده است. در برخي خانوادهها نيز مصرف مشروبات الكلي همواره يكي از روشهاي پذيرايي از مهمان بوده است.
4- فشارهاي رواني و آشفتگيهاي ذهني:
عدهاي مواد را به خاطر آرامش روحي خود مصرف ميكنند مثلا براي كاهش خشم، فشار رواني، اضطراب، خستگي يا افسردگي.
5- مقابله:
برخي جوانان مصرف مواد را نوعي شورش (نافرماني و يا اظهار ما بر خلاف جريان عادي جامعه هستيم قلمداد ميكنند.
6- عزت نفس:
پژوهشهاي مختلفي نشان دادهاند افرادي كه احساس حقارت دارند، ارزشي براي خود قائل نيستند و كمتر از خود رضايت دارند، بيشتر دچار اعتياد ميشوند.
7- نگرشها و باورهاي اعتيادزا:
باورهاي اعتياد زا در حفظ و تداوم اعتياد دخالت داشته و زمينهاي را براي مصرف مواد فراهم ميكند. ميتوان نگرشها و عقايد اعتيادزا را دستهاي از عقايد تعريف كرد كه بر محوله لذت جويي، حل مسئله، تسكين و فرار تمركز دارند.
8- ضعف در مهارتهاي اجتماعي:
جواناني كه در مهارتهاي اجتماعي و برقراري رابطه با ديگران ضعيف ميباشند، رنج و ناراحتي زيادي تحمل ميكنند، به دوستيهاي ناسالم احتمالي ادامه ميدهند، چون اين نگراني را دارند كه اگر دوستان خود را از دست دهند نتوانند ارتباط برقرار كنند و تنها خواهند ماند و به دليل فرار از انزوا و كاهش رنج تنهايي به مصرف مواد ميپردازند.
9- ضعف در مهارتهاي شخصي:
مطالعات مختلف و فراواني در كشورهاي مختلف جهان نشان دادهاند افراد به اين دليل به مصرف مواد ميپردازند كه بسياري از مهارتهاي شخصي مهم براي زندگي سالم را نياموختهاند يا بد آموختهاند. ضعف در مهارتهايي مانند تفكر نقادانه، حل مسئله، رفتار قاطعانه، برقراري ارتباط، كنترل و مقابله با استرس، مقابله با هيجانها و ... ميتواند منجر به اعتياد شود.
10- بيماريهاي رواني:
يكي از بيماريهاي رواني كه احتمال مصرف و وابستگي را به وجود ميآورد، اختلالات اضطرابي است. اضطراب اجتماعي نيز يكي ديگر از اين دسته بيماريهاست كه فرد در برخوردها و موقعيتهاي اجتماعي دچار اضطراب ميشود و در اصطلاح عاميانه به آن خجالت و كمرويي كفته ميشود. يكي ديگر از انواع اختلالات اضطرابي كه ممكن است زمينهساز اعتياد شود اختلال استرس پس از ساحنه يا PTSD است. دراين اختلال فرد به دنبال يك ساحنه يا تصادف، علايم بسيار ناخوشايندي را تجربه ميكند. به همين دليل بعضي از مبتلايان به اين نوع بيماريهاي رواني براي رهايي از رنج و ناراحتي خود خود و كسب آرامش ممكن است به استفاده از مواد از بپردازند. افسردگي نيز از از بيماريهاي شايع رواني است كه در بسياري از مواقع به اندازهاي فرد را غمگين و نااميد ميكند كه او به اشتباه براي شاد كردن خود و رهايي از اندوه رو به مصرف مواد ميآورد كه خود مشكلاتش را دو چندان ميكند.
11- شكستها و عدم موفقيت در تحصيل:
عوامل تحصيلي يكي از عوامل موثر بر اعتياد است. موفقيت تحصيلي، اهداف تحصيلي مناسب و واقعبينانه، انتخاب اهداف متناسب با توانايي و امكانات فردي، تمايل به تحصيل در مقاطع بالاتر و دستيابي به شغل مورد نظر از عواملي است كه ميتواند از اعتياد پيشگيري نمايد. در عوض، شكستهاي تحصيلي، عملكرد تحصيلي ضعيف و نداشتن حس جاه طلبيهاي تحصيلي و انگيزهپيشرفت از عواملي است كه ميتواند زمينه ساز اعتياد باشد. يك تصور غلط اين است كه مصرف حشيش حافظه حشيش حافظه را تقويت ميكند همين باور سبب ميشود كه دانشجويي به گمان تقويت حافظه حشيش را امتحان كند.
12- تاثير مثبت مواد بر فرد:
اثر مثبت يا ناخوشايندي كه مواد بر فرد ميگذارند عاملي است كه موجب رويآوردن به مصرف مواد ميشود. اصولا تجارب اوليه نقش تعيين كنندهاي در مصرف يا عدم مصرف دارند. حالت خوشايندي كه پس از اولين تجربه مواد صورت گرفته باعث ميشود فرد مكررا به مصرف مواد بپردازد.
13- اطلاعات نادرست و نگرش مثبت نسبت به مواد:
متاسفانه عليرغم اثرات مضر و حتي مهلك مواد مخدر، سوءمصرف و وابستگي به آنها، در اثر ناآگاهي و كمبود اطلاعات، نگرش مثبتي نسبت به مواد در جوانان ايجاد نموده است. بر اساس ناداني و ناآگاهي از ماهيت اعتياد و مواد است كه افراد به سمت اعتياد كشيده ميشوند.
14- خانواده آشفته و الگوي نامناسب در خانواده:
خانواده آشفته و ارتباطات خانوادگي ناسالم يك ديگر از عوامل زمينهساز اعتياد است. فضاي خانوادگي پر تنش، مشاجرات و اختلاف ميان والدين، محيط خانوادگي را ناامن ميسازد. همچنين آشفتگيهايي از اين دست باعث ميشود والدين نتوانند نظارت و سرپرستي كافي بر فرزندان داشته باشند.
15- فشارهاي اجتماعي:
فشار اجتماعي جهت مصرف مواد بسيار قوي است. اين مسئله هم در مورد جوانان صادق است و هم در بزرگسالان (مانند مصرف مشروبات الكلي در مهمانيها) در برخي گروههاي نوجوانان و جوانان، مصرف مواد رفتاري مطابق "مد" در نظر گرفته ميشود. در واقع مصرف مواد نشاسته عضويت و پذيرش در ميان گروه است و كساني كه مواد مصرف نميكنند بايد از گروه خارج شوند
16- سابقه مصرف در گذشته:
اولين مصرف براي بسياري افراد مهمترين قدم است. يك بار مصرف مواد به اين معنا نيست كه فرد به مصرف كننده دائمي آنها تبديل خواهد شد، اما همين تجربه ميتواند بسياري از موانع موجود در راه مصرف مجدد را ميان بردارد. در اكثر اوقات، افرادي كه به طور مرتب يك ماده را مصرف ميكنند، به احتمال زياد به مصرف سايرمواد نيز روي ميآورند. بطور مثال افراد سيگاري بسيار بيشتر از افراد غيرسيگاري ممكن است به مصرف زياد مشروبات بپردازند علاوه بر آن كساني كه مصرف سيگار يا مشروبات الكلي را در اوائل نوجواني آغاز كردهاند، بروز مشكلات ناشي از مصرف مواد در زندگي آنها بسيار بيشتر از آنهايي است كه در اواخر نوجواني شروع به مصرف سيگار يا خوردن مشروب كردهاند.
17- مصرف مواد به عنوان يك هنجار:
در بعضي از گروههاي كوچك اجتماعي به خصوص مناطق محروم و جرمخيز ممكن است مصرف مواد به عنوان يك هنجار در نظر گرفته شود كه ميتواند زمينه را براي ابتلا به اعتياد آماده كند.
18- كمبود امكانات حمايتي، مشاورهاي و درماني:
كمبود اين امكانات سبب ميشود افراد به هنگام نياز و بروز مشكلات رواني نتوانند به راحتي به يك مشاور مراجعه كنند، سعي در خوددرماني داشته باشند و به سراغ استفاده از مواد بروند. همچنين باعث ميشود افراد هنگامي كه مشكلي در زندگي خود دارند از امكانات حمايتي لازم جهت مقابله با مشكل خود برخوردار نشده و به مصرف مواد روي آورند.
19- در دسترس بودن مواد:
ارزان بودن قيمت مواد و سهولت دسترسي به آن در بعضي اوقات از عواملي است كه ميتواند زمينهساز اعتياد باشد.
با توجه به اينكه بحث دراين خصوص بسيار است، به شما دانشجويان محترم توصيه ميشود جهت تكميل اطلاعات خود به مراكز مشاورۀ دانشگاه خود مراجعه فرماييد. نكاتي كه در اينجا مطرح گرديد صرفاً تلنگري بود كه بدانيد اين خطر در كمين شما هم هست. پس مراقب باشيد.